BAĞLAYICI

Bağlayıcı – cümlə üzvləri və ya cümlələr (bəzən də abzaslar) arasında əlaqə yaradan, onları qrammatik cəhətdən bir-birinə bağlayan köməkçi nitq hissəsidir.

Cümlədəki vəzifəsinə (sintaktik vəzifəsinə) görə bağlayıcılar iki növə bölünür: tabesizlik bağlayıcıları və tabelilik bağlayıcıları.

TABESİZLİK BAĞLAYICILARI

Həm sadə cümlədə, həm də tabesiz mürəkkəb cümlələrdə işlənir. Sadə cümlələrin həmcins üzvlərini, tabesiz mürəkkəb cümlələrin isə tərkib hissələrini bir-birinə bağlayır.

Tabesizlik bağlayıcılarının mənaca aşağıdakı növləri var:

1. Birləşdirmə bağlayıcıları: və, ilə (-la, -lə). Məsələn: Sagird üçün nizam-intizam və çalışqanlıq başlıca şərtdir. Əli ilə Aydın bir sinifdə oxuyurlar.

Və bağlayıcısı istər sadə cümlənin həmcins üzvlərini, istərsə də tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəflərini bir-birinə bağlayır. Məsələn: Günay və Aysu rəfiqədirlər (sadə cümlə). Zəng vuruldu və şagirdlər sinfə daxil oldular (tabesiz mürəkkəb cümlə).

İlə bağlayıcısı isə yalnız sadə cümlənin həmcins üzvlərini bir-birinə bağlayır.

2. Qarşılaşdırma bağlayıcıları: amma, ancaq, lakin, fəgət, halbuki, isə. Məsələn: Qonaq onu tanıdı, amma (ancaq, lakin) heç nə demədi.

3. Bölüşdürmə bağlayıcıları: ya, ya da, ya da ki, və ya, gah, gah da, gah da ki, istər, istərsə, istərsə də, yaxud. Məsələn: Ya yaz, ya da diqqətlə qulaq as. Gah gün çıxırdı, gah da yağış yağırdı. İstər şagirdlər, istərsə də müəllimlər bir mövzunu çox xoşlayırlar.

4. İştirak bağlayıcıları: həm, həm də, həm də ki, nəinki, o cümlədən, hətta, habelə, həmçinin, da-da (də-də), da, də. Məsələn: Uşaq həm gündüzlər, həm də gecələr dincəlmir. Bütün kənd camaatı, hətta qocalar düşmənə qarçı vuruşur. Baba da, nənən də sevinirdi. İclasda kadr məsələsi də müzakirə olundu. Onlar da zəlzələdən zərər çəkənlərə yardım göndərdi.

5. İnkarlıq bağlayıcıları: nə, nə də, nə də ki. Məsələn: Uşaq nə yazır, nə də oxuyur. Bu bağlayıcıların işləndiyi cümlələrin xəbəri təsdiqdə olur.

6. Aydınlaşdırma bağlayıcıları: yəni, yəni ki, məsələn. Məsələn: Bakının zəngin sərvəti, yəni nefti var. O, bir çox şairlərin, məsələn – Füzulinin və Nəsiminin şeirlərini əzbər bilir.

TABELİLİK BAĞLAYICILARI

Yalnız tabeli mürəkkəb cümlələrdə işlənir və onların tərkib hissələrini bir-birinə bağlayır.

1. Səbəb bağlayıcıları: çünki, ona görə ki, ona görə də, ondan ötrü ki, onun üçün ki, buna görə də. Məsələn: Uşaq dərsə getməmişdi, çünki başı ağrıyırdı. Mən təyinatımı kəndə aldım, ona görə ki orada müəllimə ehtiyac var.

2. Şərt bağlayıcıları: əgər, hərgah, indi ki, madam ki, bir halda ki və s. Məsələn: Əgər belə oxusan, əlaçı olarsan. İndi ki sən gedirsən, mən getmirəm.

3. Güzəşt bağlayıcıları: hərçənd, hərçənd ki və s: Məsələn: Hərçənd ki o, heç kimi eşitmir,    yenə də xahiş edərik.

4. Aydınlaşdırma bağlayıcıları: ki, belə ki: Məsələn: Müəllim dedi ki, sabah inşa yazagaqsınız.

BAĞLAYICILARIN QURULUŞCA NÖVLƏRİ

Bağlayıcılar quruluşca sadə və mürəkkəb olur.

SADƏ BAĞLAYICILAR:  Və, ilə, amma, ancaq, lakin, gah, yəni, hərçənd, hətta, əgər, çünki .

MÜRƏKKƏB BAĞLAYICILAR: halbuki, habelə, hərgah ,nəinki,

Ayrı yazılan bağlayıcılar isə tərkibi bağlayıcılar adlanır.  indi ki, ona görə ki, belə ki, yəni ki, həm də, ya da istərsə də, gah da

BAĞLAYICILARIN  ORFOQRAFİYASI:

Cümlədə təkrar olunan (qoşa işlənən) həm, həm də, ya, ya da, gah, gah da, nə, nə də və s. bağlayıcılarında birincisi xaric digərlərindən əvvəl vergül qoyulur. Məsələn: Həm oxuyur, həm də işləyir.

Amma, ancaq, lakin bağlayıcılarından əvvəl vergül qoyulur. Məsələn: Göy guruldadı, amma yağış yağmadı. Bu bağlayıcılar bir-birini əvəz edə bilir, yəni sinonim bağlayıcılardir.

Təkrar işlənən da, də bağlayıcılarından sonuncusu istisna olmaqla, digərlərindən sonra vergül qoyulur. Məsələn: Uşaq da, cavan da, qoca da azadlıq istəyir.

Qeyd: Əgər da,də bağlayıcısı tək işlənibsə, vergül qoyulmaz. Məsələn: O da gələcək.

Mürəkkəb cümlələrdə işlənən çünki, ona görə ki, ona görə də bağlayıcılarından əvvəl vergül qoyulur.  Məsələn: O bunu bilmirdi , çünki kimsə ona bu haqda məlumat verməmişdir.

Güzəşt və şərt bağlayıcıları tabeli mürəkkəb cümlənin tərkibində işlənir, bu zaman birinci cümlədən sonra vergül qoyulur. Məsələn: Hərçənd bilmirdi, kimsə onu danlamadı. Əgər gəlsələr, bizə xəbər verərsiniz.

Yəni, məsələn – aydınlaşdırma bağlayıcılarında vergül sonra qoyulur. Məsələn: Məclisə hər kəs, məsələn: qohumlar, dostlar dəvət olunmuşdu. Dostumu, yəni Raufu ilk dəfə bu vəziyyətdə görürdüm.

Qeyd 1: İlə bağlayıcısı və ilə qoşması omonimdir. Bunları bir-birindən fərqləndirmək üçün nəzərə almaq lazımdır ki, bağlayıcı kimi işlənən ilə sözünü (və ya onun qısa -la² şəklini) və bağlayıcısı ilə əvəz etmək mümkündür. Məsələn: Tural ilə Anar qardaşdır – Tural və Anar qardaşdır. İlə qoşmasını isə və bağlayıcısı ilə əvəz etmək mümkün deyil. Məsələn: Əli ilə vacib işim var.

Qeyd 3: Ki bağlayıcısı ilə sifət düzəldən -kı⁴ şəkilçisini qarışdırmamalı. Sifət düzəldən -kı⁴ şəkilçisi dörd cür yazılır və əsasən, zaman bildirən sözlərə artırılır: səhərki (görüş), axşamkı (qonaq) və s. Bu şəkilçi yiyəlik halda olan əvəzliklərə da qoşulur: bizimki, onlarınkı, özümüzünkü və s. 


╔═══════════════════╗
  📑Özünüzü sınayın 
╚═══════════════════╝