SAY

Sayın mənaca növlərı

Sayın mənaca iki növü vardır:

1. Miqdar sayları

2. Sıra sayları

Miqdar sayları özünün də üç növü var:

1. Müəyyən miqdar sayları

2. Qeyri-müəyyən miqdar sayları

3. Kəsr sayları

Müəyyən miqdar sayları

Müəyyən miqdar sayları əşyanın konkret miqdarını bildirir və neçə?, nə qədər? suallarına cavab veriri. Məsələn: beş, on, yüz, üç və s. Dilimizdə quruluşca sadə olan müəyyən miqdar sayları cəmi 23-dür: bir, iki, üç, dörd, beş, altı, yeddi, səkkiz, doqquz, on, iyirmi, otuz, qırx, əlli, altmış, yetmiş, səksən, doxsan, yüz, min, milyon, mlyard, trilyon. Bu sözlərdən yalnız son üçü alınma sözdür, qalanları əsl Azərbaycan-türk sözləridir. Sıra sayları və mürəkkəb müəyyən miqdar sayları bu 23 sayın əsasında yaranır.

Müəyyən miqdar saylarından sonra gələn isimlər təkdə işlənir. Məsələn: beş şagird, beş kitab və s. Bu isimləri cəmdə işlətmək (beş kitablar şəklində) qrammatik cəhətdən səhvdir.

Xalqımiz min illər boyu azadlığı uğrunda mübarizə aparmışdır cümləsində il sözünün cəm şəkilçisi qəbul etməsi istisna haldır, həmçinin bu nümunədəki min sayı müəyyən-miqdar sayı olsa da, cümlə daxilində qeyri-müəyyənlik bildirir.

Müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında çox vaxt numerativ sözlər işlənir. Həmin sözlər, əsasən, aşağıdakılardır:

Nəfər – insan bildirən isimlərlə işlənir.

Baş – əsasən, heyvan bildirən isimlərlə işlənir. Məsələn: on baş öküz, yüz baş qoyun və s.

Ədəd, dənə – cansız əşya bildirın isimlərlə işlənir.

Cüt, dəst – qoşalıq bildirmək üçün isimlərin əvvəlində işlənir.

Göz, tikə, parça, dəstə, top, metr, ton və s. numerativ sözləri də müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında işlənir.

Dilimizdə bəzi isimlər də nümunələrdə numerativ söz məqamında işlənə bilir. Məsələn: bir vedrə su, iki qaşıq xörək, üç yeşik meyvə və s.

Miqdar sayları ilə ismin arasında işlənən bəzi numerativ sözlər kəmiyyət fərqi əməmlə gətirə bilir: Məsələn: iki cüt corab ( 4 dənə corab deməkdir. )   bir dəstə uşaq ( 1 –dən çox uşaq deməkdir. )

Qeyri-müəyyən miqdar sayları

Qeyri-müəyyən miqdar sayları əşyanın dəqiq olmayan miqdarını bildirir və nə qədər? sualına cavab verir. Məsələn: beş-altı, üç-dörd və s. Dilimizdə ən çox işlənən qeyri-müəyyən miqdar sayları aşağıdakılardır:  az, çox, xeyli, bir qədər, bir çox, onlara, çoxlu, yüzlərlə və s.

Az və çox sayları ən, lap, daha ədatları ilə də işlənə bilər: ən az, lap çox, daha çox və s.

Bir çox, bir sıra saylarından sonra gələn isimlər isə cəmdə işlənir: bir çox alimlər, bir sıra şəhərlər və s. Çox, onlarla, yüzlərlə, minlərcə və s. saylarından sonra gələn isimlər isə həm təkdə, həm də cəmdə işlənə bilir. Başqa qeyri-müəyyən miqdar saylarından sonra gələn isimlər isə təkdə işlənir: xeyli kitab, bir qədər odun, az adam və s.

Bir-iki, üç-dörd, beş-altı tipli qeyri müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında da nəfər, baş, ədəd, dənə, dəst, dəstə kimi numerativ sözlər işlədilir: üç-dörd nəfər uşaq, bir-iki dənə alma və s.

Bir-iki, üç-dörd, beş-altı tipli saylara təqribi (təxmin) miqdar sayları da deyilir.

Qeyri-müəyyən miqdar saylarından yalnız təqribi (təxmin) miqdar sayları nə qədər? sualı ilə yanaşı, neçə? sualına da cavab verir.

Kəsr sayları

Kəsr sayları ya tamın (bütövün) hissəsini, ya da tam və hissəni bildirir və nə qədər?, neçə hissə? suallarına cavab olur. Kəsr sayları müəyyən miqdar sayları və -da² şəkilçisinin köməyi ilə yaranır. Məsələn: beşdə üç, iki tam onda beş və s. Kəsr sayları quruluşca həmişə mürəkkəb olur.

Sıra sayları

Sıra sayları əşyanın sırasını bildirir və neçənci? sualına cavab verir. Sıra sayları müəyyən miqdar saylarına -inci⁴ şəkilçisini artırmaqla düzəlir: altmışıncı, səksəninci, doqquzuncu və s.

Kökü saitlə bitən saylara qoşulduqda bu şəkilçinin iki saiti düşür: altıncı, ikincı və s.

Əvvəl, axır, filan, son sözləri də -inci⁴ şəkilçisi ilə işləndikdə sıra sayı məzmununu bildirir və şərti olaraq say hesab edilir: əvvəlinci (sıra), axırıncı (dərs), sonuncu (zəng), filanıncı (il) və s.

Sıra sayları bəzən hansı? sualına da cavab olur. Məsələn: birinci (hansı?) mərtəbə, axırıncı (hansı?) cərgə, onuncu (hansı?) sinif və s.

Sıra saylarından sonra gələn isimlər cəm şəkilçisi qəbul edə bilir. Məsələn: beşinci siniflər, 90-cı illər, onuncu sıralar və s.

Sıra sayları başqa saylara nisbətən daha çox isimsiz işlənə bilir (isimləşir). Məsələn: Onuncular irəlidədirlər. Birincilərə mükafat verdilər və s.

Sıra sayları quruluşca sadə olmur, ya düzəltmə, ya da mürəkkəb olur.

Sıra sayları üç cür yazılır:

1.   Sözlə: birinci, altıncı, on beşinci və s.

2.   Ərəb rəqəmləri və -ıncı şəkilçisinin ixtisar forması olan –cı şəkilçisi ilə: 6-cı, 1-ci, 4-cü, 35-ci və s.  Sıra saylarını ərəb rəqəmləri ilə yazıb, onlardan sonra nöqtə və ya yarımmötərizə (nöqtəsiz) işarəsi qoymaqla da göstərmək olar. Məsələn: 1.1) və s.

3.  Roma rəqəmləri ilə: XX əsr, IX sinif, VI fəsil və s. Roma rəqəmlərindən sonra heç bir şəkilçi işlədilmir və defis ışarəsi də qoyulmur. Roma rəqəmləri 7 işarə ilə göstərilir: I, V, X, L (50), C (100), D (500), M (1000) Bunların müxtəlif şəkildə birləşməsi ilə qalan rəqəmlər də yazılır: XL (40-cı), LX (60-cı) və s.

Sayın isim kimi işlənə bilməsi

Say da sifət kimi ismi əvəz edə bilir. ismi əvəz edən say təklikdə (isimsiz) işlənir, yəni isimləşir. İsimləşmiş say ismə məxsus hal, cəm və mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul edir, ismin sualına cavab olur və cümlədə mübtəda, tamamlıq və bəzən də xəbər vəzifəsində işlənir: Məsələn: Beşincilər (kim?) yarışda qalib gəldirlər. Beşlərimdən (nədən?) xoşum gətir. Beş (nə?) üçdən (nədən?) çoxdur. Gələn onunculardır (kimdir?).

Bəzi sayların yazılışı və deyilişi

Dilimizdəki bəzi sayların yazılışı və tələffüzü fərqlənir. Bu cür saylar, əsasən, aşağıdakılardır: dörd — [dört], səkkiz — [səkgiz], doqquz — [dokquz], altmıs — [atmış], əlii altı — [əllaltı], səksən -[səysən] s. Dörd sayı -üncü şikilçisini qəbul etdikdə isə kökdəki sonuncu samit sait səsdən əvvəl gəldiyi üçün cingiltilitələffüz olunur. [dordüncü].

Say cümlədə ən çox təyin olur. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, say isimləşdikdə mübtəda, tamamlıq, bəzən də xəbər ola bilir.

Sayın təhlil qaydası

Say aşağıdakı qaydada təhlil olunur:

1. Ümumi qrammatik mənası, sualı
2. Hansı isimlə bağlı olması
3. Quruluşca növü
4. Mənaca növü
5. Cümlədə rolu

Məsələn: Birinci sinif şagirdi Günay dərslərindən beş qiymət alır.

Birinci — əşyanın sırasını bildirir, neçənci? sualına cavab olur. Sinif isimi ilə bağlıdır, quruluşca düzəltmədir. Sıra sayıdır, cümlədə təyindir.

Beş — əşyanın miqdarını bildirir, neçə? sualına cavab olur. Qiymət ismi ilə bağlıdır, quruluşca sadədir. Müəyyən miqdar sayıdır, cümlədə təyindir.

╔═══════════════════╗

  📑Özünüzü sınayın 

╚═══════════════════╝