LEKSİKA

• Dildəki sözlərin hamısı birlikdə dilin lüğət tərkibini (leksikasını) təşkil edir.
• Dilin lüğət tərkibini öyrənən elm leksikologiya adlanır.
• Dilimizdəki sözlərin həm leksik, həm də qrammatik mənası olur.
• Leksik məna: Hər bir sözün birbaşa ifadə etdiyi mənaya onun leksik mənası deyilir. Sözlərin leksik mənası izahlı lüğətlərdə öz əksini tapır.

          Əsgəri  –   1. hərbi xidmətə, əsgərliyə aid.

                      2. Üzüm növlərindən birinin adı.

Sözün leksik mənasını bir neçə yolla izah etmək olar:

1.  Həmin sözə yaxın mənalı söz seçməklə: ( özül-təməl-bünövrə).
2. Əşyanın, hərəkətin əlamətlərini izah etməklə (dəmirçi – metaldan müxtəlif alətlər hazırlayan peşə sahibi).
3.  Mürəkkəb sözün hissələrinin mənasını açmaqla: (dağlıq – dağ olan ərazi, sahə; mürəkkəbqabı – içində yzı üçün mürəkkəb saxlanılan qab).
4. Sözə əks mənalı söz seçməklə: ( ağıllı – axmaq, quzey – güney).

•       Sözün qrammatik mənası onun hər hansı bir əşyanın adını, əlamətini, miqdarını və s. bildirməsidir. Sözün qrammatik mənası onun hansı nitq hissəsi olması deməkdir: kitab – isim, qaçmaq – fel, yüz – say, da – bağlayıcı.

 Sözün həqiqi və məcazi mənası:

•       Sözün ilkin, əsas mənası onun həqiqi (dominant) mənasıdır.

•       Məsələn: daş divar, ağıllı insan.

•       Sözün sonradan qazandığı törəmə mənası isə onun məcazi mənasıdır. Məcazi məna çox vaxt bənzətmə (epitet) vasitəsilə və ya insanlara məxsus hərəkətlərin əşyalara aid edilməsi (metafora) yolu ilə yaranır.

•       Məsələn: dəmir iradə, yumşaq söz.Günəş gizləndi. Təbiət gülür.

Təkmənalı və çoxmənalı sözlər:

•       Yalnız bir leksik mənası olan sözlərə təkmənalı sözlər deyilir: moruq, avtobus, yaşıl, sığırçın, səkkiz, yaraşıqlı, dənizçi və s.

•       Eyni leksik məna ilə bağlı bir neçə yaxın mənada işlənən sözlərə çoxmənalı sözlər deyilir. Çoxmənalı sözlərin əsas məna ilə bağlı əlavə mənaları olur:

Ağız – quşun ağzı, qazanın ağzı, baltanın ağzı.

Çəkmək – ipi çəkmək, yol çəkmək, sıxıntı çəkmək.

Acı – acı dərman, acı söz, acı xatirə.

•       Çoxmənalı sözlərdə sözün mənalarından biri həqiqi, qalanları isə məcazi mənada işlədilir.

•       Çoxmənalılığı təşkil edən sözlər eyni nitq hissəsinə aid olur.

•       Çoxmənalı sözlərdə əsas məna ilə bağlılıq zəruri şərtdir. Bu bağlılıq olmadıqda sözlər çoxmənalılıq yox, omonimlik xüsusiyyətini daşıyır.

•       Dilimizdəki çoxmənalı sözlər: qol, maşın, baş, tutmaq, ağız, keçmək, çəkmək, almaq, saymaq, qaş, burun, göz, dil, kağız, şirin, acı, yumşaq, dolu, kök, güclü, dumanlı, dəmir, polad, yol, yaymaq, ayaq, ağ, ağır, boğaz, bişmək, çevirmək, çıxmaq, ətək, yüngül, kəsmək, getmək, yüksək, soymaq, qalmaq, baxmaq.

Omonimlər:

•       Deyilişi ilə yazılışı eyni olan, leksik mənaca isə tamamilə fərqlənən sözlərə omonimlər deyilir.

•       Omonimlər bir-biri ilə mənaca heç bir əlaqəsi olmayan sözlərdən ibarət olur: bal – 1. ərzaq, məclis, xal.

   yağ – 1. ərzaq, hərəkət.

•       Sözün omonim mənaları həm eyni nitq hissəsinə, həm də müxtəlif nitq hissələrinə aid ola bilər: kök.

•       Zahirən omonimə bənzəyən sözlər – omofon, omoqraf, omoform, paronim.

•        paronim – həyət-həyat, atlas-atlaz, şahid-şəhid.

•       omoqraf – alma-alma, əkin-əkin.

•       omoform – şəkilçi ilə qara baxıram, qara rəng.

•       Xüsusi isimlər – Mehriban – mehriban(sifət) omonim deyil.

•       nərə, əyan, bəzən sözləri də omonim deyil.

Omonimlər iki formada olur:

1. Leksik omonimlər: Yuxarıda haqqında danışdıqlarımız.
2. Qrammatik omonimlər: Eyni cür yazılıb, eyni cür tələffüz olunur.

• Həm əsas, həm köməkçi nitq hissəsi olanlar: görəsən(fel, modal söz), sarı (qoşma, sifət)
• Həm söz, həm şəkilçi olanlar: -la, lə (qoşma, şəkilçi)
• Şəkilçilərin omonimliyi: -ıb (nəqli keçmiş, feli bağlama),    -ma(isim düzəldən, felin inkarı).

Həm çoxmənalı, həm omonim olan sözlər: kök, qol, dolu, yay, at, tut, aş, boğaz, üz, düz, yar, az.
Çoxmənalı söz bütün məna çalarları ilə eyni söz sayılır, lakin omonimlərin hər məna tayı bir leksik vahiddir.

Sinonimlər:

•       Deyilişi ilə yazılışı müxtəlif, lakin mənaları eyni, yaxud yaxın olan sözlərə deyilir.

•       Sinonimləri mütləq və nisbi olmaqla iki yerə bölmək olar.

•       Mütləq sinonimlər istənilən məqamda bir-birini əvəz edə bilir: eynək – çeşmək – gözlük, adam – insan, memar – arxitektor, oturmaq - əyləşmək, qurd – canavar.

•       Belə dubletlər də deyilir.

•       Nisbi sinonimlər hər yerdə bir-birini əvəz edə bilmirlər: yüksək – hündür, gözəl – göyçək – yaraşıqlı – qəşəng, ürək – könül – qəlb.

•       Sinonim taylar eyni nitq hissəsinə aid olur.

Antonimlər:

•       Leksik mənalarına görə bir-birinin əksi olan sözlərə antonim deyilir.Əsl antonimlik müxtəlif sözlərin əksliyi şəklində təzahür edən leksik antonimlərdir: ağ – qara, dost – düşmən, gülmək – ağlamaq.

•       Ağıllı və ağılsız sözləri əks mənaları versələr də, kökləri eyni olduğundan antonim deyillər.

•       Antonim qarşılıqlar da, eyni nitq hissəsinə mənsub olur.

•       Qrammatik antonimlik:                    

A) şəkilçilərlə: -lı⁴,-sız⁴; -araq², -madan², bi-, ba-; na-, -lı⁴.

B) Köməkçi nitq hissələrinin antonimliyi: əvvəl-sonra.

Ümumişlək və ümumişlək olmayan sözlər:

• Ümumişlək sözlər: Mənası hər kəs tərəfindən başa düşülən və nitqdə fəal işlədilən sözlərə deyilir. Belə sözlər lüğət tərkibinin fəal hissəsini – lüğət fondunu təşkil edir: ev, həyət, meyvə, məktəb, kitab, demokratiya, pasport və s.
• Ümumişlək olmayan sözlər:

1. Terminlər (peşə-sənət, ixtisas sözləri)
2. Arxaik sözlər (köhnəlmiş sözlər)
3. Neologizmlər (yeni sözlər)
4. Dialekt (şivə) sözləri

Terminlər:

•       Müxtəlif elm sahələrinə aid olan söalər termin adlanır: sintaksis, xitab, ədat (dilçilik), tangens, sinus, diskriminant (riyaziyyat), difraksiya (fizika), aldehidlər, valentlik (kimya),  onkologiya, kardiologiya (tibb).

•       Terminlərin çoxu alınma mənşəli olur. milli mənşəli terminlər, əsasən, humanitar elm sahələrində işlədilir.

•       Bəzi terminlər omonimlik xüsusiyyəti daşıyaraq həm də ümumişlək söz kimi işlənir: sifət, say, xəbər, güc, qüvvə, vurma, bölmə, boğaz, təyin, enerji, bağlayıcı, surət, ahəng.

•       Terminlərə ixtisas sözləri də deyirlər.

Yeni sözlər:

•       Cəmiyyətin, elm və texnikanın, məişətin inkişafı ilə bağlı dilə gələn sözlərdir. Bu sözlər ən son dövrlərdə dilə daxil olmuşdur və hələ ümumişləklik xüsusiyyəti qazanmamış sözlərdir.

•       Neologizmlər iki yolla yaranır:

•       Dilin öz daxili imkanları hesabına: əyləc, dabankeş, öndər, çağdaş, dönəm, nəfəslik, çimərlik, soyad, duyum, toplum, dəstəkləmək, yayım, bağımsız, yetərsay, toplu, soyqırım, açıqca.

•       Alınma sözlər hesabına: market, menecment, menecer, gender, monitorinq, mobil, faks, sayt, çap, podium, distribüter, eksklüziv, printer, mer, spiker, internet, gender, tender.

Alınma sözlər:

1. Tərkibində qoşa sait işlənmiş sözlər: saat, zəif, müavin, maaş, təəccüb.
2. Ahəng qanunu pozulan sözlər: dahi, cəza, məharət, cəsarət, buldozer, xəyanət, mahir.
3. Əvvəldə yanaşı işlənmiş samitlər: kran, briqada, flora, plaş, brezent, ssenari, traktor. (srağagün öz sözümüzdür).
4. Sonda iki samit işlənmiş sözlər: sort, stend, dərd, bənd, qənd.(dörd, yurd, dinc, qırx, qazanc, sevinc, inanc, gülünc sözlər özümüzündür).
5. R ilə başlayan sözlər: rahat, Rasim, rəvan, rele, real, rezin, rota.
6. Tərkibində j samitli sözlər: qaraj, jaket, müjdə, Əjdər, Jalə.
7. Sonu o, ö, e saiti ilə bitən sözlər: qane, metro, təvazö, sənaye, fortepiano.
8. Vurğusu son hecaya düşməyən sözlər: amma, lakin, opera, leksika, lirika, balina, amper, kompas, norma.
9. Tərkibində uzun sait işlənmiş söz: şölə, arif, tacir, nümunə, qənimət, şöbə, etiraf.
10. Ön şəkilçili sözlər: biçarə, namünasib, anormal, laməkan, laməzhəb.
11. Tərkibində eynicinsli qoşa samitlər işlənmiş sözlər:  qüllə, müddət, rəssa, təyyarə, mürəbbə.
12. Elm, təhsil, dinlə bağlı sözlər: namaz, tədris, ziyarət, məşədi, alim, islam, tarix.
13. Fleksiyaya uğramış sözlər: şeir-şair, nəzm-nazim.
14. Sonu qoşasamitli birhecalı sözlər: fənn, hədd, şəkk, həll.
15. Vaxtilə apostrofla yazılmış sözlər: məlun, Məsud, Sənan, mötərizə, şölə, əla.

Frazeoloji birləşmələr:

• Dilimizdə hazır şəkildə olan birləşmələrdir.
• Bunlara sabit söz birləşməsi də deyilir.
• Birlikdə cümlənin mürəkkəb üzvü olur.
• Məcazi mənada işənən birləşmələrdi
• Olmaq, etmək  sözləri ilə frazeoloji birləşmə yaranmırş- Kömək etmək,  xain olmaq.
• Üzünə ağ olmaq – istisnadır.

Frazeoloji birləşmələrdə də omonimlik, sinonimlik, antonimlik  mövcuddur.

•       Omonimlik:

 üz vermək – Ona xoşbəxtlik üz verdi.

                       Üz verəndə astar istəyir.

cana gəlmək – Xəstə bir az cana gəlmişdi.

                          Onun əlindən lap cana gəlmişəm.

•       Sinonimlik:

özündən çıxmaq – hirsi başına vurmaq

acığı gəlmə - zəhləsi getmək.

dərd çəkmək – qəm dəryasına qərq olmaq.

•       Antonimlik:

dil-dil ötmək – ağzına su almaq

xoşu gəlmək – zəhləsi getmək

can deyib can eşitmək – kölgəsini qılınclamaq.