İsmin müxtəlif hallarında olan sözlərə
qoşularaq, müəyyən məna çaları əmələ gətirən köməkçi nitq hissəsinə qoşma
deyilir.
Qoşmalar, əsasən, isimlərə, əvəzliklərə, məsdərlərə,
bəzi zərflərə, eləcə də isimləşən başqa sözlərə də qoşula bilir. Məsələn: Onlar Akiflə razılaşdılar. Oxumaq üçün
kitabxanaya getdik. Dünənə kimi hava isti idi. Oxuduğuma görə imtahanda yaxşı nəticə
göstərdim.
Qoşmalar ismin 4 halında olan sözlərə qoşulur:
1. Adlıq halda işlənən qoşmalar.
Adlıq halda olan sözlərə qoşulan qoşmalar
bunlardır: qədər, kimi, -tək, üçün, ilə
(-la2), -ca2. Bu qoşmalardan ilk üçü -qədər, kimi, -tək,
bəzən də -ca2 müqayisə, bənzətmə, tərz mənasını bildirir. Məsələn: Qızın dişləri mirvaritək ağappaq idi.
Sevincindən quş kimi uçurdu. Dəryaca ağlın olsa….
Kimi qoşması adlıq feili sifətlərə qoşularkən
zaman mənası da bildirir. Məsələn: Qatar
dayanan kimi hamı ona tərəf qaçdı. Anamı görən kimi çox sevindim və s.
-tək və -ca2
qoşması qoşulduğu sözlərə bitişik şəkildə yazılır.
İlə, bəzən də -ca2 qoşması birgəlik, vasıtə mənası bildirir. Məsələn: Əlik ilə işim var. Lənkərana gəmi ilə
getdik. Yol boyunca ağaclar əkilmişdi və s.
İlə qoşması samitlə bitən isimlərə qoşulduqda həm
ayrı, həm də bitişik (-la, -lə şəklində) yazılır. Məsələn: Nurlan ilə – Nurlanla və s. Saitlə bitən sözlərdə isə bu qoşma həmişə
ayrı yazılır.
İlə qoşması ayrı yazildıqda (ynan, ynən) səklində
tələffüz olunur. Məsələn: atası ilə –
atasiynan, gəmi ilə – gəmiynən. Qoşma bitişik yazıldıqda isə -nan, -nən şəklində
tələffüz olunur. Məsələn: qardaşımla –
qardaşımnan, qələmlə- qələmnən və s.
Üçün
qoşması isə səbəb və məqsəd mənasını bildirir. Məsələn: anam üçün, oxumaq üçün və s.
Üçün qoşması samitlə bitən sözlərdən sonra (-çın4),
saitlə bitən sözlərdən sonra isə (-yçın4) şəklində tələffüz olunur.
Məsələn: atam üçün (atamçün), qonşu üçün
(qonşuyçün) və s.
2. Yiyəlik halda işlənən qoşmalar.
Yilyəlik halda olan sözlərə qoşulan qoşmalar
bunlardır: qədər, kimi, -tək, üçün, ilə
(-la2). Bu qoşmalardan ilk üçü – kimi, tək, qədər müqayisə, bənzətmə
mənasını bildirir. Məsələn: Onun kimi
dost çətin tapılar. Sultan sənin qədər çalışırdı. Onuntək adamlar buvəzifəniyerinə
yetirə bilərlər.
İlə qoşması birgəlik, vasitə mənasını bildirir. Məsələn:
Səninlə işim var. Onunla gəzməyə gedirdik
və s.
Üçün qoşması isə səbəb və məqsəd mənasını
bildirir. Məsələn: sənin üçün,bizim üçün
və s.
Uğrunda,
naminə, haqqında, barəsində və s.
qoşmaları da adlıq və yiyəlik hallı sözlərə qoşula bilir.
3. Yönlük halda işlənən qoşmalar.
Yönlük
halda olan sözlərə qoşula qoşmalar bunlardır: qədər, kimi, -dək, -can2, tərəf, doğru, qarşı, sarı, görə, əsasən,
aid, dair, məxsus.
Qədər, kimi,
-dək, -can2 qoşmaları məsafə
və zaman mənasını bildirir. Məsələn: Kəndə
qədər (kimi) piyada getdik. Axşama qədər səni gözləmişəm. Uşaq yüzəcən saydı və
s.
Tərəf,
doğru, qarşı, sarı qoşmaları yönəlmə,
istiqamət mənalarını ifadə edir. Məsələn: bağa
tərəf, evə doğru, küləyə qarşı və s.
Görə qoşması səbəb və istinad bildirir. Məsələn: Xəstəliyinə görə onu evə buraxdılar. Rəhbərliyin
əmrinə görə bizi burada saxladılar. və s.
Əsasən qoşması da istinad bildirir. Məsələn: Qərara əsasən onlara güzəştlər ediləcək.
Aid, dair, məxsus
qoşmaları da aidlik bildirir. Məsələn:
Fəlsəfəyə dair mülahizələri var. Sənə aid
olan kitabları apararsan.
Yönlük halda işlənən qoşmalardan -dək və -can2 sözlərə bitişik şəkildə yazılır. Məsələn: evədək, axşamacan, kəndəcən və s.
4. Çıxışlıq halda işlənən qoşmalar.
Əvvəl, sonra, qabaq, bəri, başqa, savayı, ayrı,özgə, əlavə,
qeyri, ötrü. Bu qoşmalar - əvvəl,
sonra, qabaq, bəri zaman mənasını bildirir.
Ötrü qoşması səbəb-məqsəd mənasını bildirir.
Qoşmalardan başqa, savayı, ayrı, özgə,
qeyri isə fərqlənmə mənasında işlənir.
Qoşmalar qoşulduğu sözlə birlikdə bir cümlə
üzvü olur. Məsələn: “Bu kitablar şagirdlər
üçündür.” cümləsində üçündür qoşmasını ayrılıqda xəbər kimi götürmək olmaz,
o, şagirdlər sözü ilə birlikdə sadə ismi xəbərdir.
Sinonim qoşmalar
Bəzi qoşmalar bir-biri ilə sinonimdir. Sinonim
qoşmalar cümlədə biri digərini əvəz edə bilir.
Aşağıdakı qoşmalar sinonimdir:
Adlıq və yiyəlik halda qoşmalardan kimi – -tək (bəzən də qədər) bir-biri
ilə sinonimdir. Yönlük halda işlənən sinonim qoşmalar kimi, -dək, -can2 və
sarı, tərəf, doğru qoşmalarıdır. Əvvəl-qabaq, başqa-savayı, qeyri-özgə
qoşmaları isə çıxışlıq halda işlənən sinonim qoşmalardır.
İlə – -ca2, qədər- -ca2,
üçün - ötrü - görə qoşmalarıda sinonim
kimi işlənə bilir. Məsələn: dağ yolu ilə
– dağ yolunca, mənim qədər – mənimcə, uşaqlar üçün – uşaqlardan ötrü və s.
Sonra və bəri qoşmaları cümlə daxilində
sinonimlik yarada bilir. Məsələn: O
zamandan sonra (bəri) Əkrəm daha buralara gəlmədi.
Omonim qoşmalar
Bəzi qoşmalar omonim kimi işlənir. Məsələn:
Tərəf: isim kimi (Bu tərəf meşəlikdir.) və qoşma kimi (Evə tərəf gedirəm.).
Tək: sifət kimi (Tək əldən səs çıxmaz.), zərf kimi (Tək gəlibdir.), ədat kimi (Tək
sən bunu görə bilərsən.) və qoşma kimi (Bənövşətək
ənbər zülfün).
Sarı: feil kimi (Yaranı sarı), qoşma kimi (Məktəbə
sarı yollandılar.) və sifət kimi (Sarı
qələmi mənə ver.).
Əvvəl: zərf kimi (Əvvəl sən düşün.) və qoşma kimi (Dərsdən əvvəl getdi.).
Doğru: sifət kimi (Doğru söz acı olar.), zərf kimi (Doğru danış.) və qoşma kimi (Evə
doğru qaçdı.).
Özgə: sifət kimi (Özgə insan) və qoşma kimi (Səndən
özgə kimim var?).
Qabaq: sifət kimi (qabaq sıra), zərf kimi (Qabaq
bunlar burada yox idi.), isim kimi (şirin
qabaq) və qoşma kimi (səndən qabaq).
Qarşı: qoşma kimi (Mənə qarşı çıxma.), zərf kimi (Qarşı
gəlmə, qaçaram.) və sifət kimi (qarşı
tərəf).
Kimi: qoşma kimi (səhərə kimi) və əvəzlik kimi (Kimi
gəlir, kimi gedir.).
Sonra: qoşma kimi (səndən sonra), zərf kimi (Sonra
sən gəl.).
Əsasən: qoşma kimi (dediklərinə əsasən) və modal söz kimi (Sən, əsasən, mənə inan.).
Bəri: qoşma kimi (dünəndən bəri) və zərf kimi (Bəri
gəl.).

╔═══════════════════╗
📑Özünüzü sınayın
╚═══════════════════╝
0 yorum:
Yorum Gönder