ZƏRF

Zərf qrammatik mənasına görə hərəkətin tərzini, zamanını, yerini, miqdarını bildirən əsas nitq hissəsidir. Zərflər daha çox feilin təsriflənən formaları ilə bağlı olur. Məsələn: Maşın sürətlə gedir. Biz sabah kəndə getməliyik. Təyyarə yuxarı qalxdı və s. 

Zərflər feilin təsriflənməyən formalarına da aid ola bilir. Məsələn: Mən sakit danışmağı xoşlayıram. Kişi təəccüblə mənə baxaraq dedi. Ucadan danışan oğlan Turaldır və s. Bu cümlələrdəki sakit, təəccüblə və ucadan zərfləri feilin təsriflənməyən formalarına-məsdər, feili bağlama və feili sifətə aiddir.

Zərf həmçinin başqa nitq hissələrinə, həmçinin zərfin özünə də aid ola bilər.Məsələn: İndi tezdir. Dünən hava çox isti idi. Inümunədə zərf zərfə,II nümunədə isə zərf sifətə aiddir.

Zərfin quruluşca növləri

Zərflər quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb olur. 

Sadə zərflər bir kökdən ibarət olur: axşam, yuxarı, aşağı, inişil, tez, gec və s.

Düzəltmə zərflər kök və leksik (sözdüzəldici) şəkilçidən ibarət olur. Düzəltmə zərflər, əsasən aşağıdakı leksik şəkilçilərlə düzəlir:

-ca²: türkcə, rusca və s.

-casına²: qəhrəmancasına, acıqcasına və s.

-yana, -yanə, -anə: dostyana, dahiyanə, şairanə və s.

-dan²: ucadan, astadan,bərkdən və s.

-la²: zorla, ehtiyatla, diqqətlə və s.

-akı²: yanakı,çəpəki və s.

-ən: daxilən, qəsdən ruhən, qəlbən və s.

-da²: gündə, birlikdə, həftədə və s.

-lıq⁴: hələlik, həmişəlik və s.

Zərf düzəldən şəkilçilərdən -casina², -la², -ən vurğu qəbul etmir.

-la² şəkilçisi -nan² şəklində tələffüz olunur. Məsələn: ehtiyatla-ehtiyatnan və s.

Mürəkkəb zərflər iki sözün birləşməsi yolu ilə düzəlir. Mürəkkəb zərflərin yaranma yolları aşağıdakılardır:

1. Sadə sözlərin təkrarı ilə: az-az, çox-çox, asta-asta, tez-tez və s.
2. Düzəltmə sözlərin təkrarı ilə: ağıllı-ağıllı, qəmli-qəmli, mənalı-mənalı və s.
3. Biri və ya hər ikisi çəkilçi qəbul etmiş sözlərin təkrarı ilə: üz-üzə, qabaq-qabağa, sonradan-sonraya, birdən-birə, gündən-günə və s.
4. Antonim və ya yaxın mənalı sözlərin birləşməsi ilə: az-çox, əvvəl-axır, dinməz-söyləməz, gecə-gündüz, açıq-aşkar və s.
5. Tərəflərdən biri və ya hər ikisi ayrılıqda işlınməyən sözlərin birləşməsi ilə: az-maz, tələm-tələsik, maddım-maddım, xısın-xısın, uzun-uzadı, dizin-dizin, uğrun-oğrun və s.
6. Sözün təkrarı və ortada -ba² bitişdiricisinin işlənməsi yolu ilə: anbaab, adbaad, taybatay, qarabaqara, yanbayan, dalbadal və s. Bu üsulla əmələ gələn növbənöv, cürbəcür, rəngbərəng sözləri sifətdir.
7. Müxtəlif mənalı sözlərin birləşməsi ilə: dilucu, əliboş, birbaşa, əlüstü, addımbaşı, arabir, üzüyuxarı, axşamçağı və s.

Son iki maddədə göstərilən mürəkkəb zərflər bitişik, qalanları isə defislə yazılır.

Bir az, bir qədər, o saat tipli mürəkkəb zərflər isə ayrı yazılır.

Zərfin mənaca növləri

Zərfin mənaca dörd növü vardır:

1. Tərzi-hərəkət zərfləri
2. Zaman zərfləri
3. Yer zərfləri
4. Miqdar zərfləri

Tərzi-hərəkət zərfi

Hərəkətin icra tərzini bildirir, necə?, nə cür?, nə tərzdə? suallarına cavab verir. Məsələn: Uşaq sakitcə oturmuşdu. Qatar yavaş-yavaş tərpənirdi. Əsgərlərimiz düşmənə qarşı cəsarətlə vuruşurdular və s.

Tərzi-hərəkət zərfləri quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb olur.

Qeyd: Bəzi feili bağlamalar, qoşmalı sözlər cümlə daxilində tərzi-hərəkət zərfinin suallarına cavab verə bilir. Bunları fərqləndirmək üçün diqqətli olmaq lazımdır.

Məsələn:

Uşaq gülə-gülə danışırdı. Qatar dayanmadan irəliləyirdi cümlələrindəki fərqləndirilmiş sözlər  tərzi-hərəkət zərfinin sualına cavab versə də feili bağlamadır.

Qoca uşaq kimi sevinirdi cümləsində isə tərzi-hərəkət zərfi yox, qoşmalı isim işlənmişdir.

Qeyd: dönə-dönə, qoşa–qoşa, tikə-tikə sözləri yerinə görə həm feili bağlama, həm də tərzi–hərəkət zərfidir.

Dönə-dönə dəfələrlə mənasında işlənərsə zərfdir. Dönə-dönə fırlanmaq mənasında işlənərsə feili bağlamadır.

Qoşa–qoşa cüt–cüt mənasında işlənərsə zərfdir. Qoşa–qoşa qoşmaq mənasında işlənərsə feili bağlamadır.

Tikə-tikə parça, hissə mənasında işlənərsə zərfdir. Tikə-tikə tikmək mənasında işlənərsə feili bağlamadır.

Zaman zərfi

Hərəkətin nə zaman icra olunduğunu bildirir, nə zaman? nə vaxt? haçan? suallarına cavab olur. Dilimizdə ən çox işlənən zaman zərfləri bunlardır: indi, hələ, yenə, bayaq, dünən, srağagün, səhər gecə, gündüz, axşam-səhər, həmişə, tez, gec-tez, əvvəl, sonra. 

Zaman zərflərinin çoxu quruluşca sadədir.

Qeyd: Bəzi feili bağlamalar, qoşmalı sözlər cümlədə zaman zərfinin suallarına cavab verə bilir. Bu tipli nümunələrə diqqət yetirək.

Məsələn: 'Anar gələndə mənə deyərsən. Fərrux universiteti bitirib kəndə qayıtdı' cümlələrindəki fərqləndirilmiş sözlər zaman mənası bildirən feili bağlamadır. Müstəqillik dövründən bəri Azərbaycan çox inkişaf edib. Dərsdən sonra parka getdik cümlələrindəki fərqləndirilmiş hissələr isə zaman zərfinin suallarına cavab verən qoşmalı sözlərdir. Bu sözlər cümlədə sintaktik cəhətdən zərflikdir, amma morfoloji  baxımdan zərf deyil.

Yer zərfi

Hərəkətin icra olunduğu yeri bildirir, hara? (haraya?) harada? haradan? suallarına cavab verir. Məsələn: Əsgərlər irəli yüyürdülər. Uşaqlar geri döndülər. İçəri cavan bir oğlan daxil oldu və s.

Dilimizdə ən çox işlənən yer zərfləri bunlardır: irəli, geri, içəri, yuxarı, aşağı, yaxın,uzaq, bəri orta,sağa, sola, orada-burada və s.Bu sözlərin çoxu yönlük, yerlik və çıxışlıq hal şəkilçiləri ilə işləndikdə də yer zərfləri olur: irəliyə, geriyə, uzaqda, yaxında, qabaqda, arxada, oradan və s.

Yer zərflərinin çoxu quruluşca sadədir.Yer zərfləri ilə yer-məkan mənalı isimləri qarışdırmaq olmaz. Biz meşəyə getdik. Bakı respublikamızın paytaxtıdır. Nənəm kənddə yaşayır cümlələrindəki fərqləndirilmiş sözlərzərf yox, isimdir.

Miqdar zərfi

İş və hərəkətin miqdarını və ya dərəcəsini bildirir, nə qədər? nə dərəcədə? suallarına cavab olur. Məsələn: Uşaqlar bu gün çox (xeyli) çalışdılar. Qoca bir qədər dincəldi. Dilimizdə ən çox işlənən miqdar zərfləri bunlardır: az, çox, xeyli, azca, azacıq, qismən, dəfələrlə, tamamilə, az-az, bir az, bir qədər, az-çox, birə-beş, az-maz, bir-bir.

Miqdar zərfləri quruluşca daha çox mürəkkəb olur.

╔═══════════════════╗
1 📑Özünüzü sınayın 
╚═══════════════════╝

╔═══════════════════╗
2 📑Özünüzü sınayın 
╚═══════════════════╝